Điểm hẹn của những người yêu biển!

+84 258 3590 036

+84 258 3590 037

Số 1, Cầu Đá

Nha Trang, Khánh Hòa

Giờ mở cửa: 6:00 - 18:00

Tất cả các ngày trong tuần

Viện Hải dương học ở Nha Trang lưu giữ khoảng 24.000 mẫu sinh vật biển với hơn 5.000 loài được các nhà khoa học thu thập nhiều nơi gần 100 năm qua.

THEO VNEXPRESS

Nắng ban mai ngày cuối năm rọi qua khe cửa, len lỏi vào phòng trưng bày mẫu vật biển Viện Hải dương học. Ông Lê Khả Phú, 49 tuổi, Phó phòng Quản lý chế tác và Trưng bày mẫu vật, mặc áo blouse trắng đang tỉ mẩn lau chùi các tiêu bản và kiểm tra formol ngâm mẫu vật được phân theo các nhóm loài.

Giọng nhẹ nhàng, ông Phú cho hay từ khi còn bé đã rất yêu biển và các loại sinh vật ở đại dương. Lớn lên, đam mê đó càng được hun đúc nhiều hơn khi ông tốt nghiệp ngành Bảo tàng – Bảo tồn di tích, rồi từ Hà Nội vào Viện Hải dương học làm việc, năm 2002. Công việc chính của ông là kiểm tra và đi thu thập mẫu vật đưa về để nghiên cứu, trưng bày.

Ông Lê Khả Phú kiểm tra các mẫu vật biển trong phòng trưng bày Viện Hải dương học. Ảnh: Xuân Ngọc.

Gần 20 năm trong nghề, ông không thể liệt kê chính xác đã đi những đâu, thu được bao nhiêu mẫu, song vẫn nhớ việc thu thập xương cá voi dạt vào đảo Sơn Dương, thị xã Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh, tháng 11/2018.

Theo mô tả, xác con cá voi thân đen, dưới bụng màu bạc, nặng khoảng 10 tấn, dài 12 m, đường kính giữa thân khoảng 300 cm với nhiều vết rách trên khắp cơ thể. Cá đã chết nhiều ngày, thi thể đang phân hủy mạnh, bốc mùi. Ông Phú cùng ba cộng sự mang valy chứa đồ bảo hộ, khẩu trang, găng tay, các dụng cụ giải phẫu gồm dao, kéo, hóa chất, khử khuẩn…, tức tốc lên đường.

Khi họ đến nơi, trời mưa mù, gió mạnh do ảnh hưởng áp thấp nhiệt đới. Biển động, những cơn sóng cao 2-3 m, khiến tàu thuyền không thể xuất bến dù vị trí phát hiện xác cá voi chỉ 4 hải lý (hơn 7 km). Họ đành chờ biển lặng.

Chiều hôm sau, trời mưa lắc rắc, gió dịu dần. Mặc trên người áo phao, vận thêm áo mưa bên ngoài, cả nhóm được biên phòng đưa lên tàu gỗ. Giữa mùa đông trên mặt biển, sóng vỗ ầm ầm, con tàu cũng ra được đảo. Gần 30 phút đi bộ, họ mới đến được vị trí xác cá, khi đó trời đã nhập nhoạng tối.

Xác cá đang nằm trên các mỏm đá. Từng đợt sóng mạnh, cuốn con cá dạt ra. Mọi người chỉ biết đứng nhìn, rồi trở về đồn biên phòng tá túc qua đêm trong tâm trạng lo lắng. “Mỗi khi thu mẫu xương thường chờ cá phân hủy bằng hóa chất, hoặc vùi xuống cát 2-3 tháng. Lần này, chúng tôi không thể chờ vì xác cá có thể bị sóng biển đánh trôi đi rất cao”, ông Phú nói.

Trời vừa sáng, mưa cũng ngớt. Chờ đến khi nước rút, mọi nhân lực, vật lực huy động thu mẫu. Tuy nhiên, bộ dụng cụ xử lý mẫu mang theo không thể xuyên qua lớp da thịt dày của cá. Cùng với đó, xác cá đang phân hủy, mùi hôi thối nồng nặc, họ đeo hai lớp khẩu trang, đồ bảo hộ song vẫn không chịu được.

Qua hai ngày làm việc với sự giúp đỡ của các chiến sĩ biên phòng, nhóm chuyên gia đã xẻ được thịt lấy xương. Từng đốt xương cá được gom lại đưa đồn biên phòng, rồi vận chuyển vào bờ. Tưởng chừng mọi việc đã suôn sẻ, lúc này họ bị dân làng kéo tới cầu cảng ngăn cản đưa bộ xương cá đi. Người dân yêu cầu đưa bộ xương về đình làng để làm nghi lễ chôn cất theo phong tục vùng biển.

Nhiều lần gặp tình huống tương tự, nhóm ông Phú khá bình tĩnh, trưng các giấy tờ chứng minh là người của Viện Hải dương học Nha Trang đang làm nhiệm vụ. Việc thu mẫu xương cá về để xử lý, phục dựng nhằm nghiên cứu khoa học, đồng thời để lưu mẫu vật trưng bày. Họ phải thuyết phục hơn một giờ thì người dân mới đồng ý. Mẫu vật đưa về được xử lý chống mối mọt, tránh bị phân hủy và đang trong quá trình phục dựng, dự kiến trưng bày trong năm nay.

Trong khi đó, anh Nguyễn Lê Anh Phương, 26 tuổi, nhân viên phòng Quản lý chế tác và Trưng bày mẫu vật, cho bay tới bây giờ vẫn chưa quên được trải nghiệm lần đầu tiên đi thu mẫu xương cá voi tại Hà Tĩnh. Lúc đó, cậu vào viện làm việc được ba tháng, chưa quen với công việc.

Nguyễn Lê Phương kiểm tra, thu dọn mẫu xương cá voi tại phòng trưng bày. Ảnh: Xuân Ngọc.

“Lúc tiếp cận xác cá, mùi thối xộc lên, một cảm giác lờm lợm trào ra trong cổ họng”, anh nhớ lại. Những lần Phương tiếp xúc với mùi formol ngâm mẫu vật cũng chưa bao giờ ngột ngạt như lúc này. Muốn nôn, song thấy xung quanh mọi người hì hục làm việc, cậu cố kìm lại. “Mình phải cố vượt qua, làm quen với những việc này”, Phương tự trấn an mình và giữ chắc dụng cụ phẫu thuật, tập trung tách xương ra khỏi thịt đến khi việc thu thập hoàn thành.

Phương tốt nghiệp Đại học Nha Trang, năm 2017, hơn nửa năm sau vào làm bảo quản, xử lý mẫu vật ở Viện Hải dương học. Mỗi ngày, anh đi kiểm tra những lọ thủy tinh chứa mẫu vật. Chai nào úa vàng thì thay mới, hoặc hóa chất bị bốc hơi thì thêm vào. Mỗi khi mẫu vật đưa về, Phương cố định lại cho thẳng, không cong vẹo, rồi cho hóa chất vào ngâm để bảo quản.

Gắn bó gần 28 năm trong vai trò nghiên cứu các động vật thân mềm và mẫu vật biển, ông Bùi Quang Nghị, 58 tuổi, nghiên cứu viên, cho biết ông và các đồng nghiệp trải qua nhiều giây phút đáng nhớ. Hướng mắt về các tiêu bản đang được trưng bày, ông Nghị nói đó là thành quả của những lần ngược xuôi Nam – Bắc.

Với nghề này, theo ông yếu tố thời gian là điều quan trọng nhất để tạo ra một tiêu bản. Khi con vật chết, bước đầu tiếp nhận, thao tác ngay để giữ lớp da thì mới tác phẩm đẹp. Nếu để lâu, da phân hủy thì chỉ làm tiêu bản xương, nhưng vài trường hợp động vật thuộc lớp sụn mà không giữ được da thì đành bất lực.

Đầu năm 2019, Ban quản lý khu bảo tồn biển Phú Quốc tiếp nhận mẫu rùa da, nặng khoảng 200 kg. Đây là loài rùa biển lớn nhất trên thế giới, loài bò sát lớn thứ tư sau ba loài cá sấu. Chúng dễ dàng phân biệt với những loài rùa biển khác vì không có mai, thay vào đó lưng của chúng được bao phủ lớp da và thịt trơn.

Được bàn giao xác rùa để lưu giữ, ông Nghị nhanh chóng đưa mẫu vật về đất liền được tách lấy da, ngâm với formol khoảng 3 tháng để chống phân hủy. Sau đó, ông có hai ngày đo kích thước, nhồi bông tạo hình mẫu vật trước khi khoác lên bộ da đã qua xử lý. Ở khâu này, đòi hỏi người làm phải cẩn thận, khéo léo, am hiểu cấu trúc cơ thể con vật để khi thực hiện phần da không bị rách, tránh hư hỏng để tiêu bản đẹp. “Một tiêu bản được đánh giá chế tác thành công là khi trông chúng giống y như thật”, ông Nghị nói.

Trong ký ức ông vẫn còn nhớ tháng 9/2010, ngư dân thị trấn Gành Hào, huyện Đông Hải, tỉnh Bạc Liêu, phát hiện kéo vào bờ xác cá nhám màu đen, đốm trắng dài hơn 12 m, nặng gần 10 tấn. Đây là loài cá nhám voi (Rhincodon typus Smith, 1828), thuộc nhóm I, nằm trong danh mục loài thủy sản nguy cấp, quý hiếm. Loài này có kích thước to lớn trong lớp cá sụn. Cá chỉ được khai thác vì mục đích bảo tồn, nghiên cứu khoa học, nghiên cứu tạo nguồn giống ban đầu nên cơ quan chức năng tỉnh Bạc Liêu quyết giữ lại mẫu vật để bảo tồn, trưng bày.

Ông Bùi Quang Nghị, nghiên cứu viên nói về hành trình thu mẫu vật biển. Ảnh: Xuân Ngọc.

Trung bình, mỗi tiêu bản ông Nghị cùng các cộng sự hoàn thiện trong 2-4 ngày. Tuy nhiên, bộ khung cá nhám voi quá lớn, khiến việc tạo thế và nhồi bông gặp nhiều khó khăn nên nhóm phải hơn chục ngày mới hoàn thành được tiêu bản này.

Mỗi ngày, họ làm được một phần nhỏ. Phần da cá trong vài giờ đã bị khô cứng khó để tạo dáng, buộc phải ngâm lại trong hồ hoặc thấm bông tẩm nước để da mềm mới thực hiện được. Có khi, họ phải ở trong da con cá nhiều giờ liền để nhồi hơn chục tấn bông vào. “Lúc ấy, mùi formol xộc vào mũi, mắt cay xè mọi người ra ngoài một lúc mới chui vào lại. Đó là chỉ là những vất vả của nghề nhưng lúc sản phẩm hoàn thiện mọi mệt mỏi được xua tan”, ông Nghị nói.

Đáp lại, công sức họ được ghi nhận, tháng 4/2013, tổ chức Kỷ lục Guiness Việt Nam đã trao bằng xác lập kỷ lục “bộ da cá nhám voi lớn nhất Việt Nam” cho lăng Ông Nam Hải (thị trấn Gành Hào, huyện Đông Hải).

Thành lập năm 1923, Bảo tàng Hải Dương học là một phần của Viện Hải dương học, cơ sở nghiên cứu biển hàng đầu của Việt Nam và Đông Nam Á. Nơi đây lưu giữ khoảng 24.000 mẫu sinh vật biển với hơn 5.000 loài được thu thập gần 100 năm qua. Trong đó, bộ xương cá voi dài 18 m, nặng gần 10 tấn, được khai quật tại xã Hải Cường, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Hà (Nam Định ngày nay) năm 1994. Bộ xương được phát hiện khi đào kênh thủy lợi, bị vùi sâu dưới ruộng 1,2 m và cách biển 4 km theo đường chim bay.

Ngoài ra, mẫu sinh vật cá thu song dài 2,4 m, nặng 70 kg, lớn nhất Việt Nam được mua lại từ một ngư dân ở Xóm Cồn (TP Nha Trang) đánh bắt ở ngư trường Trường Sa tháng 2/2011. Cá nạng hải nặng gần một tấn, cá tầm, cá ông chuông, bộ xương bò biển nặng gần 300 kg đưa từ Côn Đảo về…

Xuân Ngọc – Vnexpress